مرور زمان چیست؟ ایا تا به حال این اصطلاح را شنیده اید؟

همه چیز درباره مرور زمان

ممکن است شنیده باشید که بر علیه کسی جرمی واقع شده اما به این دلیل که خیلی نسبت به آن دیر اقدام کرده است دیگر شکایتش پذیرفته نمی شود. در واقع یکی از علت هایی که باعث می شود دعوایی سقوط کند و رسیدگی به آن صورت نگیرد، مسئله ی مرور زمان است. مرور زمان به این معناست که مدتی سپری می شود و به واسطه ی این مدت شپری شده دیگر نتوان درخواست تعقیب و یا رسیدگی به دعوای عمومی را کرد، در نتیجه مجازات و یا جبران خسارت نیز منتفی می شود.

به طور مثال برای واخواهی از حکم غیابی صادر شده تنها 10 روز بعد از ابلاغ واقعی شخص مهلت دارد و بعد از سپری شدن این مهلت دیگر نمی تواند واخواهی کند. و یا در مهلت 20 روز پس از ابلاغ واقعی شخص محکوم علیه می تواند درخواست تجدید نطر بدهد که با گذشت این مدت، او این حق را از دست می دهد.

بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت که در امور کیفری مرور زمان یعنی اگر مدتی بگذرد، دیگر از منظر قانون شخص زیان دیده نمی تواند شکایت خود را اعلام و یا درخواست تعقیب و رسیدگی به جرم اتفاق افتاده را بکند.

 

مرور زمان به چه معنا است؟

در قوانین مدون ایران، قانون گذار تعریف دقیق و صریحی از مرور زمان ارائه نداده است. اما وکیل پایه یک دادگستری در تهران در تعریف مرور زمان بیان می دارد: مرور زمان به این معناست که چنانچه مدتی سپری شود و شخص اقدامی انجام ندهد، اگر مدت مقرر شده منقضی شود، دیگر امکان اقامه ی دعوا را ندارد و در حقیقت دعوا شنیده نمی شود.  پس بنا بر این تعریف متوجه می شویم که اگر شخص در مهلت تعیی شده برای احقاق حق خود اقدام یانجام ندهد، با انقاضای این مهلت دیگر نمی تواند حق خود را با اقامه ی دعوا بدست آورد.

اگر بخواهیم ساده تر بگوییم؛ در صورتی که حادثه ای اعم از حقوقی یا کیفری رخ دهد و به موجب آن به شخصی ضرری وارد شود، قانون گذار برای او یک مهلتی را در نظر گرفته است که در این مهلت به دادگاه صالح رجوع کرده و شکایت خود را مطرح کند، تا زیان وارده به او جبران شود. حال اگر این فرد بر اثر سهل انگاری و یا عمدی اقدام به اقامه نمودن دعوا در این مهلت نکند، دیگر این حق را از دست می دهد.

حال سوالی که مطرح می شود این است که آیا مرور زمان در کلیه دعاوی جریان دارد؟ وکیل پایه یک دادگستری در پاسخ به این سوال می گوید: مرور زمان تنها در مواردی استثنایی مورد قبول قرار گرفته است و در همه ی زمینه ها به کار برده نمی شود، و تنها در مواردی که در قوانین احصا شده است اجرا می شود.

به عبارت دیگر قوانینی که مرتبط با مرور زمان بود پیش از انقلاب 57 تدوین شده بود به این دلیل که نظم اجتماعی در زمان مطالبه نمودن حق، با چالش روبرو نشود، مثلا اگر کسی در سال های گذشته دینی داشته است که آن را ادا کرده و رسید پرداخت آن را هم تا مدتی قبل نزد خود نگهداشته بود، ولی بعد از گذشتن سال ها طلبکار پیشین مدعی عدم پرداخت شود، دیگر به دلیل همین مسئله ی مرور زمان نمی تواند در این خصوص اقامه دعوی کند. اما پس از این انقلاب شورای نگهبان در این مورد بازنگری کرد و مرور زمان را شرعی ندانست و آن را رد کرد، و در حال حاضر مرور زمان تنها در برخی از موارد اجرا می شود.

 

در چه قوانینی مرور زمان به‌ رسمیت شناخته شده و اجرا می شود؟

بهترین وکیل اصفهان اظهار می دارد که قوانین ایران به طور کلی دو دسته هستند؛ قوانین حقوقی و قوانین کیفری.

در قوانین کیفری قانون گذار در مورد مرور زمان به طور صریح در موارد 105 تا 113 از قانون مجازات اسلامی مصوب 92 صحبت کرده است. در این موارد مذکور، در مورد مدت مرور زمان تعقیب، صدور حکم و اجرای مجازات احکمی بیان کرده است. به موجب این موارد اگر مدت مقرر شده در قانون از وقوع یک جرمی طی بشود و شخص متضرر اقدامی در جهت اعلام شکایت خود نکند، پس از آن اقامه ی دعوای او در مراجع صالح پذیرفته نخواهد شد. در ماده 105 از قانون مذکور آمده :« مرور زمان، در صورتی تعقیب جرائم موجب تعزیر را موقوف می کند که از تاریخ وقوع جرم تا انقضای مواعد زیر تعقیب نشده یا از تاریخ آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی تا انقضای این مواعد به صدور حکم قطعی منتهی نگردیده باشد:

    الف- جرائم تعزیری درجه یک تا سه با انقضای پانزده سال
    ب- جرائم تعزیری درجه چهار با انقضای ده سال
    پ- جرائم تعزیری درجه پنج با انقضای هفت سال
    ت- جرائم تعزیری درجه شش با انقضای پنج سال
    ث- جرائم تعزیری درجه هفت و هشت با انقضای سه سال.»

همچنین در ماده 106 این قانون نیز آمده:« در جرائم تعزیری قابل گذشت هرگاه متضرر از جرم در مدت یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم، شکایت نکند، حق شکایت کیفری او ساقط می شود مگر اینکه تحت سلطه متهم بوده یا به دلیلی خارج از اختیار، قادر به شکایت نباشد که در این صورت مهلت مزبور از تاریخ رفع مانع محاسبه می شود. هرگاه متضرر از جرم قبل از انقضای مدت مذکور فوت کند و دلیلی بر صرفنظر وی از طرح شکایت نباشد هر یک از ورثه وی در مهلت شش ماه از تاریخ وفات حق شکایت دارد.»

در قوانین حقوقی، به دلیل تعدد و گوناگونی قانون ها ممکن است تعداد مواد و بیان کردن آن ها طولانی و خارج از حوصله باشد اما وکیل خوب در اصفهان مهم ترین آن ها را به طور خلاصه به صورت زیر بیان می کند:  

1. به موجب ماده 318 قانون تجارت در خصوص دعاوی مرتبط با چک، برات و سفته مرور زمان 5 ساله در نظر گرفته شده است. به بیان بهتر در صورتی که 5 سال از تاریخ اعتراض به عدم پرداخت در برات و سفته و 5 سال از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت در خصوص چک بگذرد دیگر امکان طرح دعوا در مورد آن وجود ندارد. و بدر واقع این اسناد دیگر خاصیت تجاری خود را از دست می دهند.
2. در ماده 36 قانون بیمه مصوب ۱۳۱۶ برای اقامه دعوی در خصوص حادثه پیش آمده مرور زمان 2 ساله در نظر گرفته شده است. یعنی اگر بیمه گذار یا همان شخصی که چیزی را بیمه کرده است در ظرف 2 سال از حادثه ای که پیش آمده اقدامی برای دریافت خسارت نکند، با انقضای مدت دیگر این امکان را ندارد.
3. در ماده ۱۶ قانون امور گمرکی درباره مرور زمان گمرکی آمده که اگر بر اثر اشتباه در محاسبه و یا هرچیزی اعم از آن که از طرف صاحب کالا باشد یا خود گمرک، وجهی کمتر یا بیشتر پرداخت شده باشد، هر یک از این دو طرف به مدت 6 ماه فرصت دارند تا برای دریافت مبلغ صحیح اقامه ی دعوا کنند. باید اضافه کرد که مبدا شروع این مرور زمان تاریخ صدور سند ترخیص است.

 

عدم حمایت قانونی از حق پس از انقضای مرور زمان

بهترین وکیل در اصفهان بیان می دارد که با گذشت مرور زمان هرگز هیچ حقی ساقط و یا زایل نمی شود بلکه صرفا از آن حق دیگر حمایت قانونی صورت نمی گیرد.

به طور مثال، اگر الف دینی به ب داشته باشد و به عبارتی به او بدهکار باشد، اگر مدتی که معین شده است از آن بگذرد  شخص ب دیگر نمی تواند برای مطالبه ی این دین بر علیه الف اقامه دعوا کند. و در صورت اقامه هم قرار رد دعوا صادر می شود. اما در هر صورت شخص الف به ب بدهکار است و می تواند خارج از رسیدگی های قانونی بدهی او را به او پرداحت کند، حتی اگر مشمول مرور زمان شده باشد.

 

ماده 266 قانون مدنی نیز حکم کرده است که:« در مورد تعهداتی که برای متعهدله قانوناً حق مطالبه نمی باشد اگر متعهد به میل خود آن را ایفاء نماید دعوی استرداد او مسموع نخواهد‌ بود». مستفاد از این حکم نتیجه می گیریم که اگر حق و یا دینی مشمول مرور زمان بشود دیگر به آن حق طبیعی گفته می شود.

 

انواع مرور زمان کیفری

 وکیل پایه یک در اصفهان می گوید در قانون مجازات اسلامی مصوب 92 مرور زمان کیفری به سه دسته تقسیم شده است که به از قرار ذیل است:

• مرور زمان شکایت

چنانچه شخص متضرر و شاکی در مدتی که معین شده است اقدامی برای شکایت نکند، در صورت انقضای این مهلت حق شکایت کردن را از دست می دهد و دیگر به آن جرم رسیدگی نمی شود. در نتیجه حق شکایت برای شخص شاکی ساقط می شود.

به گفته ی این وکیل پایه یک مهلت شکایت برای جرایم تعزیری و قابل گذشت یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم است. حال اگر به این مهلت توجهی نشود و منقضی شود دیگر اقامه ی دعوا مسموع نیست.

• مرور زمان تعقیب

در مرور زمان تعقیب یا فرد زیان دیده اصلا شکایتی نمی کند که پس از انقضای مدت دیگر این حق را از دست می دهد و یا شکایت کرده اما از آخرین اقدام تعقیبی، 3 تا 15 سال می گذرد و همچنان رأی قطعی صادر نشده است.

• مرور زمان مجازات

اگر در خصوص یک جرمی حکم قطعی صادر شود ولی اقدامی برای اجرای مجازات انجام نگیرد و مهلت قانونی آن سپری بشود، دیگر حکم اجرا نمی شود.